Żółkiew

Notatki z historii i zabytków Żółkwi

miasto

1560 r. – wieś Winniki kupuje Stanisław Żółkiewski, wojewoda bełski.
1597 r. – rozpoczyna się budowa zamku, a później miasta Żółkiew, rezydencji hetmana wielkiego koronnego, Stanisława Żółkiewskiego.
1603 r. – prawa miejskie;
Żółkiewski gnie w wieku 73 lat w bitwie pod Cecorą (1620); dziedziczką Żółkwi zostaje jego córka Zofia, późniejsza żona Jana Daniłowicza. Ich córka Teofila wnosi Żółkiew w posagu Jakubowi Sobieskiemu, wojewodzie ruskiemu. Z tego związku rodzi sie w 1629 r. Jan Sobieski, późniejszy król polski. Po Sobieskim Żólkiew dziedziczą jego synowie, kolejno Konstanty i Jakub. W dniu śmierci Jakuba, ostatniego z Sobieskich w Żółkwi szaleje straszna burza – piorun udarza w wieżę zamkową i strąca z niej herb Janina. Następną właścicielką zamku jest córka Jakuba, Maria Karolina, która mieszka na stałe we Francji i w końcu przekazuje Żółkiew Michałowi Radziwiłłowi „Rybeńce” . Jego syn Karol Radziwiłł „Panie Kochanku” doprowadza miasto do upadku. Wszystkie ceniejsze rzeczy wywozi do Nieświeża. Część dóbr podczas wojen napoleońskich ukrywa Dominik Radziwiłł – Dominik umiera, a skarby do tej pory nie zostały odnalezione.
W czasie wojny północnej w zamku stacjonowało dowództwo wojsk rosyjskich. Po ich wyjeździe z zamku zniknęły: kilka obrazów, kompas, numizmaty, namiot turecki, armata, szable kozackie, kotły.
1787 – Żółkiew sprzedana na licytacji.
Po II wojnie światowej nazwę zmieniona na Nesterow (Żółkiew znów od 1991 r.)

Postacie

Stanisław Żółkiewski – prawa ręka Jana Zamojskiego, hetman polny (po bitwie pod Byczyną), potem kanclerz i hetman wielki koronny. Wykształcony we Lwowie i Padwie, szerkoich horyzontów, tolerancyjny. Karierę polityczną rozpoczynał u boku Jana Zamojskiego. Brał udział w 44 bitwach, z których większść wygrał. Brał udziałw kampanii moskiewskiej, która doprowadziła do zajęcia stolicy Rosji na 2 lata i osadzenia na tronie moskiewskim królewicza Władysława (IV). Był pierwszym Europejczykiem, który zdobył Moskwę i jedynym, który okupował stolicę Rosji.
Kierował karierą przyszłego hetmana Stanislawa Koniecpolskiego, za którego wydał swoją córkę Katarzynę.
Wróg Porty numer 1. Zginął w bitwie pod Cecorą pod czas odwrotu wojsk polskich. Jego głowa banita na pikę była prezentowana na jednej z bram Stambułu. Ciało i rzeczy osobiste hetmana wykupiła jego żona Regina, za sumę 300 talarów.
Paweł Szczęśliwy – Włoch z pochodzenia, budowniczy Żółkwi. Otrzymał jako jeden z pierwszych obywatelstwo miejskie, był pierwszym wójtem Żółkwi.
Jan III Sobieski – prawnuk Stanisława Żólkiewskiego, urodzony w Olesku, ale wychowany w Żółkwi.
Bohdan Chmielnicki – możliwe, że urodził się w Żółkwi, podczas gdy jego ojciec, Michał Cmiel był na służbie u St. Żółkiewskiego. Walczył pod Cecorą i dostał się do niewoli, tak samo jak syn Żółkiewskiego, Jan. Jana z niewoli wykupiła matka, a Chmielnicki został i nauczył się tureckiego, co mu się potem przydało.
Pochodzą z Żółkwi:
– przodkowie Zbigniewa Brzezińskiego;
– dziadek Jerzego Hoffmana (był rabinem);
– z okolic Żółkwi pochodzi rodzina Jolanty Kwaśniewskiej;

Zamek

Budowany jako pierwsza budowla w Żółkwi, włączony w obręb murów. Na Planie kwadratu o boku 100 m. Na dziedziniec wjeżdżało się przez wieżę bramną (4-kondygnacyjną), zdobioną manierystycznym portalem z herbem Żółkiewskich (Lubicz). Budowniczym był prawdopodobnie Włoch, Paweł Szczęśliwy. Od strony miasta był most zwodzony i fosa. Po prawej stronie dziedzińca były stajnie, kuchnia, piekarnia, składy, mieszkania dla służby, kaplica. Po lewej zbrojownia, pokoje gościnne.
Pokoje właścicieli i komnaty reprezentacyjne znajdowały się na przeciwko wejścia na dziedzieniec (pokój Sobieskiego skarajny z prawej, Marysieńki z lewej), w skrzydle południowo-zachodnim. Prowadziły do nich schody ozdiobione posągami kolejnych właścicieli Żółkwi.
Izba Wielka (13,5 x15 m) obita była skórą, zdobiły ją kinkiety z orłami i portrety władców Polski, właścicieli Żółkwi i członków ich rodzin, a także płótna o tematyce batalistycznej – m. in. Bitwa pod Wiedniem, Chocimiem, Parkanami (walki polsko-tureckie). Sobieski zdawał sobie doskonale sprawę z propagandowego znaczenia sztuki. Obrazy były zarazem ilustrowanym podręcznikiem sztuki wojennej. Dwa obrazy, być może z orginalnej kolekcji zamku żółkiewskiego znajdują się w zbiorach Lwowskiej Galerii Obrazów, a kilka ich kopii przechowuje muzeum monachijskie.
Znajdował się tutaj też obraz upamiętniający wzięcie w niewolę cara moskiewskiego Wasyla Szujskiego i jego braci przez Stanisława Żółkiewskiego w 1610 r.
W zamku kultywowano pamięć hetmana Żółkiewskiego – w jego komnatach pozostawiono jego broń, zbroję, przedmioty osobiste – obraz Matki Boskiej i lampę, które zawsze zabierał na wyprawy wojenne, a które zostały przez jego żonę odkupione od Turków wraz z ciałem hetmana, jego zakrwawiony płaszcz, miecz i buława hetmańska.
Za czasów Sobieskiego w zamku znajdowało się wiele łupów i trofeów wojennych, które król lubił prezentować i pokazywać. Inscenizowano także zwycięstwa wojenne, np. bitwę pod Wiedniem.
Działała tu także szkoła dla paziów.
Poł. XIX w. – rozebrane krużganki i portyk ze schodami. Jeden z kominków zachował się – obecnie w Olesku.
W okresie międzywojennym odnowiony, siedziba gimnazjum i urzędów.
W l. 1939-41 więzienie NKWD.

Park

Znajdował się za zamkiem. Regularny, z fontannami, cennymi gtunkami drzew, pomarańczarnią, palmiarnią, itd. Nad rzeką Świnią usytuowano łazienki – altanki na wodzie, wyłożona kafelkami, do których prowadziły drewniane mostki. Obok Zwierzyniec, w którym urządzano polowania.

Kolegiata – świątynia Chwały Oręża Polskiego

Wybudowana w 1618 r. pod wezwaniem św. Wawrzyńca i św. Stanisława, prawdopodobnie wg projektu Pawła Szczęśliwego na sztucznym pagórku usypanym przez jeńców tureckich i taraskich.. Miał pełnić rolę mauzoleum rodowego. Renesansowy kościół służył póżniej za wzór dla innych kościołów – np. kościołów bernardyńskich w Rzeszowie i Sierakowie.
Fundator (Żółkiewski) zobowiązywał duchownych do odprawiania mszy specjalnie upamiętniających zwycięstwa wojenne w rocznice poszczególnych bitew.
W świątyni znajdują się nagrobki:
Po lewej stronie ołtarza: Stanisława Żółkiewskiego (z pieczęcią kanclerską i buławą) i Jana Żółkiewskiego (syna – z buzdyganem). Nad nagrobkiem postać św. Michała Archanioła i patronów zmarłych.Napis łaciński: tobie wrogum na postrach, tobie przechodniu, na wzór;
Po prawej stronie ołtarza: Reginy Żółkiewskiej (żony), Zofii Daniłowiczowej (córki). Nad nagrobkiem postać Matki Boskiej i patronek zmarłych;
Trumna Stanisława Żółkiewskiego zdobiona była płaskorzeźbami przedstawiającymi żołnierzy oraz klęskę cecorską. Zachowały się tylko jej fragmenty, m. in. w dawnych zbiorach Izabeli Czartoryskiej (traktowano je jak relikwie narodowe).
W kościele pochowany jest także Jakub Sobieski (ojciec Jana). Na nagrobku postać z kolumną (siła) i wagą (sprawiedliwość).
W lewej kaplicy znajduje się kopia cudownego obrazu Matki Boskiej (orginał w Warszawie u dominikanów).

Wnętrze kościoła zdobiły cztery wielkie płótna: bitwa pod Kłuszynem – 1610, Chocimiem – 1673, Parkanami – 1683, i Wiedniem – 1683.
Bitwa pod Kłuszynem, zamówiona przez samego Żółkiewskiego przed wyprawą pod Cecorę opatrzona była inskrypcją: „Prawica Pańska dała siłę do pokonania pod Kłuszynem najliczniejszych moskiewskich i obcych sprzymierzonych wojsk za panowania Zygmunta III Polskiego i Szwedzkiego Króla, pod wodzą i rozkazami Stanisława Żółkiewskiego, ówcześnie Wojewody Kijowskiego i Hetmana Polnego Koronego, późniejszego Wielkiego Kanclerza i Hetmana”.

Bitwę pod Wiedniem i pod Parkanami namalował nadworny malarz Sobieskiego – Marcin Altomonte.
Podobno Sobieski spacjalnie dla niego inscenizował szarże husarii na Turków, wykorzystując w tym celu wziętych do niewoli jeńców.
Na zewnątrz kościół zdobi fryz z herbem Żółkiewskich, orłami, scenami baralistycznymi itp.
Dzwonnica kościoła stoi na pozostałościach baszty.

Cerkiew

1612 r., fundowana przez Żółkiewskiego. Jednak dawał wiele mniej pieniędzy niż na budowę kościoła, bo kościół powstał w 12 lat, a cerkiew budowano 80.
Rozbudowana została w XX w. – o kaplice boczne.
Wysokość świątyni – 25 m., kopuła – 36 m.

Freski we wnętrzu wykonał artysta ukraiński – prof. Julian Bucmaniuk.
Na freskach elementy nawiązujące do ukraińskiej kultury i historii – Trzej Królowie w strojach kozackich, Bóg ojciec ma twarz Andrzeja Szeptyckiego, przedstawieni politycy ukraińscy: Hruszewski i Petruszewycz, Szeptycki, Włodzimierz i Olga, Cmielnicki, Mazepa i Sahajdaczny, nawiązania do Wielkiego Głodu.

W cerkwi znajdowały się relikwie św. Jana z Suczawy. W 1783 r. zostały wymienione na ciało św. Parteniusza, uważanego za obrońcę i patrona Wiednia.

Kościół dominikanów

Ufundowany przez Teofilę Sobieską (1653-55).
Spoczywa tutaj ona i brat Jana III – Marek (został ścięty z rozkazu Chmielnickiego po bitwie pod Batogiem). Trumna Marka miała szklane wieko.
3 lata przed śmiercią Teofila Sobieska zapisała na ten kościół 60 tys. złotych (za 30 tys. można było wybudować nowy), wieś, 42 sznury pereł, złote łańcuchy, dywany tureckie, armaty (do przetopienia na dzwony), własną bibliotekę, naczynia srebrne i ołowiane, kolekcję własnoręcznie wykonanych haftów;

Ratusz

Lata 20-ste XX w. arch. Bronisław Wiktor.
Herb: św. Jan Apostoł z kielichem i żmiją: kielich jest wyżej niż żmija, co oznacza, że dobro zwycięża zło, ale nie niszczy go zupełnie.

Synagoga

1600 r. – Stanisław Żółkiewski pozwala Żydom wybrać miejsce na ich dzielnicę i synagogę.
Wybudowano łaźnię, studnię, browar. Cmentarza początkowo nie było (chowali we Lwowie, a trzeba było dotrzeć tego samego dnia przed zachodem).
Za Jana II Sobieskiego następuje budowa murowanej synagogi (1672-1700)– dzięki pożyczce królewskiej. Żólkiewski Żyd, Simche Menachem był lekarzem królewskim. Na fasadzie były herby Polski i Sobieskich.

Przy budowie synagogi Żydzi musieli spełnić 3 warunki:
– synagoga nie mogła być widoczna z Rynku;
– musiała być niższa od kościoła;
– musiała być obronna;

Żeby spełnić te warunki, synagoga była częściowo poniżej poziomu gruntu (schodziło się po 7 schodkach); Na dachu otwory strzelnicze, ale nigdy nie było wyjścia na dach. Budowla była tak piękna, że chrześcijanie z zazdrości zabronili jej otynkowania.

W czasie II wojny św. Próbowano ją wysadzić w powietrze.
Była to jedna z największych synagog w Polsce.

Z 4,5 tys. żółkiewskich Żydów (połowa ludności miasta) przeżyło wojnę 70 osób. Za ich sprawą powstało 5 kopii Żółkiewskiej synagogi: 4 w Izraelu i 1 w Brazylii, oraz wiele nagrobków w jej kształcie.