Co mówi ikona – 3. Objawienie Pańskie

Dziś w kościele wschodnim obchodzone jest święto Ofiarowania Pańskiego (w kościele zachodnim obchodzone 2. lutego). Ukraińska nazwa: Stritennia (Spotkanie) Pańskie.

Święto prawdopodobnie zaczęto obchodzić w Jerozolimie w IV w., a rozpowszechniło się ono na chrześcijańskim wschodzie  w VI w. dzięki cesarzowi bizantyjskiemu Justynianowi, który przez ustanowienie uroczystości w tym dniu miał powstrzymać epidemię. Dlatego w kościele wschodnim po dziś dzień obchodzone jest bardziej uroczyście. Kościół zachodni przejął tradycję dopiero w VII-VIII w.

Kościół prawosławny obchodzi święto jako Maryjne (Oczyszczenie N. M. P. lub Stritennia (Spotkanie) M. B.), zaś katolicki (w tym greckokatolicki) – jako święto Pańskie. Tradycja ludowa przechowała jednak dawny maryjny charakter tego święta – tradycja ludowa mówi o święcie Matki Boskiej Gromnicznej. Jest to ostatnie święto okresy Bożego Narodzenia (ostatni dzień śpiewania kolęd) i jedno z 12 najważniejszych świąt liturgicznych kościoła wschodniego, a rzeczywiste jego świętowanie obejmuje 3 dni – wigilię święta, święto i dzień następny – św. Symeona i Anny.

Wydarzenie opisane jest w Ewangelii św. Łukasza:

22 Gdy potem upłynęły dni ich oczyszczenia według Prawa Mojżeszowego, przynieśli Je do Jerozolimy, aby Je przedstawić Panu. 23 Tak bowiem jest napisane w Prawie Pańskim: Każde pierworodne dziecko płci męskiej będzie poświęcone Panu. 24 Mieli również złożyć w ofierze parę synogarlic albo dwa młode gołębie, zgodnie z przepisem Prawa Pańskiego.

25 A żył w Jerozolimie człowiek, imieniem Symeon. Był to człowiek prawy i pobożny, wyczekiwał pociechy Izraela, a Duch Święty spoczywał na nim. 26 Jemu Duch Święty objawił, że nie ujrzy śmierci, aż zobaczy Mesjasza Pańskiego. 27 Za natchnieniem więc Ducha przyszedł do świątyni. A gdy Rodzice wnosili Dzieciątko Jezus, aby postąpić z Nim według zwyczaju Prawa, 28 on wziął Je w objęcia, błogosławił Boga i mówił:

29 «Teraz, o Władco, pozwól odejść słudze Twemu w pokoju, według Twojego słowa. 30 Bo moje oczy ujrzały Twoje zbawienie, 31 któreś przygotował wobec wszystkich narodów: 32 światło na oświecenie pogan i chwałę ludu Twego, Izraela». 33 A Jego ojciec i Matka dziwili się temu, co o Nim mówiono. 34 Symeon zaś błogosławił Ich i rzekł do Maryi, Matki Jego: «Oto Ten przeznaczony jest na upadek i na powstanie wielu w Izraelu, i na znak, któremu sprzeciwiać się będą. 35 A Twoją duszę miecz przeniknie, aby na jaw wyszły zamysły serc wielu».

36 Była tam również prorokini Anna, córka Fanuela z pokolenia Asera, bardzo podeszła w latach. Od swego panieństwa siedem lat żyła z mężem 37 i pozostała wdową. Liczyła już osiemdziesiąty czwarty rok życia. Nie rozstawała się ze świątynią, służąc Bogu w postach i modlitwach dniem i nocą. 38 Przyszedłszy w tej właśnie chwili, sławiła Boga i mówiła o Nim wszystkim, którzy oczekiwali wyzwolenia Jerozolimy.

ikona

Jeśli popatrzymy na ikonę ilustrującą Ofiarowanie, zobaczymy na niej dokładnie to, co jest opisane w Ewangelii – postacie Maryi i Józefa (zazwyczaj trzyma parę gołębi), starca Symeona biorącego na ręce dzieciątko oraz prorokinię Annę.  Tradycja żydowska nakazywała, aby kobieta 40 dni po porodzie ofiarowała symbolicznie w świątyni swojego pierworodnego syna. Ofiarowaniu towarzyszyła t. zw. ofiara wykupienia – dla bogatszych było to jagnię i gołąb, dla ubogich dwa gołębie lub synogarlice.

Popatrzmy także na scenografię. Wydarzenie odbywa się w świątyni, co często jest zaznaczone symbolicznie – nad postaciami znajduje się rozwieszone płótno (oznacza, że scena odbywa się w pomieszczeniu), którego czerwony kolor symbolizuje krolewską godność. Matka Boska podaje Dzieciątko Symeonowi przez ołtarz lub pod cyborium, co symbolizuje ofiarę. W części ikon scena odbywa się przed wejściem do świątyni, która jest obecna w tle.

Istnieje, choć rzadko spotykany, drugi typ ikony przedstawiającej Ofiarowanie. Jest to ikona rozbudowana o dodatkowe sceny, zaczerpnięte z czytań oraz z Akatystu ku czci Bogurodzicy. Sceny takie nazywane są  klejmami i przedstawiają:

– proroka Izajasza zapisującego proroctwo o niepokalanym poczęciu;

– starca Symeona (w młodości) podczas tłumaczenia Pisma Św. Miał on zwątpić przy słowach o niepokalanym poczęciu,  a wówczas ukazał mu się anioł i powiedział, że nie umrze, póki nie zobaczy Chrystusa; Symeon miał dużyć wieku ok. 300 lat;

– anioła z krzyżem lub atrybutami męki, jako proroctwo dla Maryi;

– upadające bożki egipskie (słowa akafistu: „Kiedyś Egipt oświecił światłem swojej prawdy, przepędziłeś precz ciemności błędu. Bożki egipskie, o Zbawco, nie mogły sprostać Twej sile – runęły”);

– zmarli wychodzący z piekieł i odchłani, diabły – wg proroctwa Symeona: „Oto Ten przeznaczony jest na upadek i na powstanie wielu w Izraelu” oraz symbolizujące, że Dzieciątko zwalczy śmierć i szatana;

– u góry może znajdować się przedstawienie Trójcy Św. lub Boga Ojca.

Świeczki

Skąd nazwa „Matka Boska Gromniczna”? W kościele wschodnim od V w., a w kościele zachodnim od VII w. istniał zwyczaj urządzania w święto Ofiarowania Pańskiego procesji ze świecami. Do naszego dnia przetrwała tradycja święcenia świec, która wywodzi się z XI-XII w.