Potok Złoty, dziś położona na uboczu wioska z ruinami zamku, a niegdyś rezydencja potężnej rodziny Potockich. Aby się tu dostać, trzeba pokonać wiele kilometrów ukraińskich bezdroży, ale warto to zrobić, bo miejscowość jest urocza, a pozostałości zamku również robią wrażenie.
Stefan Potocki i Maria Mohilanka
Dawniej miasteczko, które otrzymało prawa magdeburskie w 1601 r. Szybko stał się główną rezydencją Potockich, od których nazwiska miejscowość przyjęła nazwę. Rozkwit Potoka przypada na czasy Stefana Potockiego, przełom XVI i XVII w. To on wybudował w miejscowości zamek, do którego przywiózł świeżo poślubioną żonę – mołdawską księżniczkę z rodu Mohyłów, wraz z którą dostał bajeczny posag, składający się z ogromnej ilości drogocennych klejnotów, drogich strojów, kobierców, naczyń, kosztownych tkanin obiciowych, przedmiotów kultu w tym trzy Ewangelie oprawne w złoto i pięć w srebro, których łączną wartość szacowano wówczas na milion złotych (krowa kosztowała w tamtych czasach około 10 zł). Wyposażenie zamku musiało więc być godne nowej gospodyni. Posag ten zresztą, zwany „skarbem Mohilanki”, przekazany jako depozyt do zamku podhajeckiego, przepadł bez wieści. To właśnie w wyniku długoletnich sporów między Potockimi a Golskimi – depozytariuszami zaginionego posagu Mohilanki Podhajce w połowie XVII w. są już w rękach Stanisława Potockiego.
Potok Złoty
Po okresie rozkwitu przychodzą chude lata. Mikołaj Bazyli Potocki przenosi swoją rezydencję do Buczacza, miasteczko podupada, a po rozbiorach Traci prawa miejskie. W 1838 r. Potoccy sprzedają Potok Olszewskim, którzy chcąc przywrócić blask magnackiej rezydencji budują nowy pałac kosztem elementów ozdobnych ze starego, jednak koszt budowy doprowadza ich do ruiny.
Zamek w Potoku Złotym
Zamek to typowy dla tych terenów „żółw” – w rzucie kwadratowy, z narożnymi, pięciokątnymi wieżami przypominającymi łapy żółwia i wieżą bramną – głową ukrytą w skorupie. Po prawej stronie dziedzińca znajduje się budynek mieszkalny, niegdyś prowadziło do niego krużgankowe wejście. W razie napaści na dziedzińcu mogła schronić się cała ludność miasteczka. Takie najazdy przeżywał Potok kilkukrotnie, tak ze strony Kozaków w czasie powstania Chmielnickiego, jak i Turków, którzy w 1676 r. zdobyli zamek i panowali w miasteczku do 1683 r. Dookoła zachowały się ślady wałów i fosy. W czasach sowieckich musiała tu być jakaś baza kołchozowa, wejście do głównego budynku zamkowego prowadzi po schodach zrobionych z żydowskich macew…
źródła
W. Łoziński Prawem i lewem : obyczaje na Czerwonej Rusi w pierwszej połowie XVII wieku. T. 2. (cytat)
G. Rąkowski Przewodnik po Ukrainie Zachodniej, cz. II Podole
